1. Stres ve Başa Çıkma Modeli (Lazarus ve Folkman, 1984):
- Bu model, bireylerin stres etkenleriyle karşı karşıya kaldıklarında geçirdikleri bilişsel değerlendirme sürecini vurgulamaktadır. İki adım içerir:
- _Birincil Değerlendirme_:Bireyler, durumun kendi refahlarıyla ilgili (olumlu veya olumsuz) olup olmadığını değerlendirir.
- _İkincil Değerlendirme_:Bireyler, stres etkeniyle başa çıkmak için kaynaklarını ve başa çıkma yeteneklerini değerlendirir.
2. İşlemsel Stres ve Başa Çıkma Modeli (Lazarus, 1999):
- Bu model, Stres ve Başa Çıkma Modelini genişletir ve kişi ile çevre arasında devam eden etkileşimi vurgular. Stresin bireyler üzerindeki etkisini belirlemede hem kişisel (örneğin başa çıkma çabaları) hem de çevresel faktörleri (örneğin sosyal destek) dikkate alır.
3. Sorun Odaklı ve Duygu Odaklı Başa Çıkma (Folkman ve Lazarus, 1988):
- Bu model iki temel başa çıkma stratejisi arasında ayrım yapar:
- _Problem Odaklı Başa Çıkma_:Stresli durumu doğrudan yönetme veya değiştirme çabalarını içerir (örneğin, çözüm aramak veya harekete geçmek).
- _Duygu Odaklı Başa Çıkma_:Stresle ilişkili duygusal tepkileri düzenleme çabalarını içerir (örneğin, rahatlama teknikleri veya duygusal destek aramak).
4. Kaynaklarla Başa Çıkma Modeli (Hobfoll, 1989):
- Bu model stresle baş etmede kaynakların rolünü vurgulamaktadır. Kaynaklar, iç kaynakları (örneğin, öz saygı, öz yeterlilik) ve dış kaynakları (örneğin, sosyal destek, finansal kaynaklar) içerebilir. Kaynakların tükenmesi başa çıkma etkinliğini engelleyebilir, yeterli kaynaklar ise bireyin stresle başa çıkma yeteneğini artırır.
5. Kaynakların Korunması Teorisi (COR; Hobfoll, 1989):
- COR, bireylerin kaynaklarını elde etmek, sürdürmek ve korumak için çabalamasını önerir. Stres etkenleriyle uğraşırken kaynaklar kaybolabilir veya tükenebilir. Etkili bir şekilde başa çıkabilmek için bireyler, kaynak düzeylerini eski haline getirmek amacıyla çeşitli kaynak koruma veya kaynak oluşturma stratejilerine başvurabilirler.
Bu modellerin her biri stres ve başa çıkma sürecine ilişkin benzersiz bir bakış açısı sağlar. Bireylerin stresli durumları nasıl algıladıkları, deneyimledikleri ve bunlarla nasıl başa çıktıklarının farklı yönlerini vurgulayarak, insanın dayanıklılığını ve adaptasyonunu anlamamıza yardımcı olurlar. Belirli bir bağlama veya araştırma sorusuna en uygun modelin seçimi, çalışmanın kendine özgü doğasına ve keşfetmeyi amaçladığı faktörlere bağlıdır.